Matki Niepodległości. Kobieca siła wobec okupanta
„Lękam się kobiet! Ten szatański naród zawsze działał przez nie…”
car Mikołaj o polskich kobietach
Niepodległość polska miała nie tylko odważnych Ojców ale i wybitne, dzielne Matki. Pomimo faktu, że nie stały na czele wojsk czy ruchów politycznych, ich praca miała nie mniejsze znaczenie. Swoją działalność przejawiały na różnorodne sposoby: organizowały tajną oświatę,
były dyplomatkami, dromaderkami, żołnierkami w męskich przebraniach. Były bohaterkami, które w czasie zaborów toczyły podwójną walkę o niepodległość i emancypację.
Celem niniejszej publikacji jest próba zniwelowania białych plam w polskiej historii porozbiorowej. Bliższe przedstawienie kobiecych postaci, które pomimo swoich dokonań nie do końca są powszechnie cenione, pozwoli na popularyzację dokonań niesłusznie pomijanych uczestniczek i kreatorek wydarzeń historycznych.
Kobiety w polskim ruchu niepodległościowym pełniły zarówno rolę propagatorek walki o suwerenność ojczyzny, odnowy moralnej czy odbudowy tożsamości narodowej wśród Polaków jak i brały czynny udział w procesie odzyskiwania przez Polskę niepodległości. W ramach Związku Strzeleckiego utworzono oddziały kobiece – Koło Kobiet w Krakowie i Oddział Żeński we Lwowie. W 1914 r. ukonstytuowano znaczenie kobiecych oddziałów w przyszłym Wojsku Polskim. Po rekrutacji kobiety podzielono na grupy, które miały do zrealizowania różne zadania. Część
z nich została wysłana na kursy w ramach służby sanitarnej, inne zajęły się pracą w szwalniach polowych, dziale prowiantowym czy jako kwestorki zbierały w mieście datki. Wykonywały zadania związane z utrzymaniem łączności między komendami, podejmowały się zadań wywiadowczych, przewoziły i ukrywały broń oraz materiały wybuchowe, wyszukiwały mieszkania i pomieszczenia na magazyny, zebrania czy schronienie dla braci walczącej. W 1918 r. powstała Ochotnicza Legia Kobiet, organizacja, która stawiała sobie za ambicję i cel walkę o niepodległość.
Jednym z najbardziej sfeminizowanych obszarów walki o zachowanie narodowej tożsamości było organizowanie tajnej oświaty w języku polskim. Aktywistki organizowały ją przede wszystkim dla tych warstw społeczeństwa, które miały najbardziej utrudniony dostęp do edukacji: przedstawicielek swojej płci i klas ludowych. Ludowe działaczki organizowały na wsiach biblioteki, samodzielnie tworzyły też swoje pomoce naukowe. Innym ważnym polem kobiecej aktywności była pomoc więźniom i zesłańcom. Więzienne cele były przez pokolenia kolebką idei niepodległości.
Równolegle do tych działań rozwijał się w Polsce ruch emancypacyjny którego aktywistki działały zresztą na wcześniej wymienionych polach. Organizacjom kobiecym zarzucano często, że podejmują tak „błahe” kwestie jak równouprawnienie, gdy cały naród jest zniewolony. Aby uniknąć takich zarzutów, organizacje kobiece kwestię niepodległości nie tylko podkreślały, ale i wysuwały na pierwszy plan. Wojenne zaangażowanie kobiet było istotną kartą przetargową w przyznaniu im praw wyborczych w 1918 r.
Oto kilka postaci kobiecych, które bohatersko wpisały się w niepodległościową historię Polski.
Maria Dulębianka (Maria Dulęba herbu Alabanda)
Ikona pierwszej fali polskiego feminizmu. Maria Dulębianka urodziła się 21 października 1861 roku w Krakowie, w ziemiańskiej rodzinie. Była córką Henryka Dulęby i Marii z Wyczółkowskich. Uczęszczała na pensję pani Maliszewskiej oraz pobierała prywatne lekcje malarstwa u Jana Matejki w pracowni przy Krupniczej 3. Jej artystyczna edukacja miała charakter nieformalny Rozpoczęła karierę malarską, której nie mogła jednak rozwijać: jako kobieta nie mogła podjąć studiów w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych – ukończyła je za to w Paryżu i Wiedniu. Dulębianka była zaangażowana w walkę o dostęp kobiet do edukacji wyższej. W 1884 roku we Lwowie domagała się prawa do głosowania bez męskich pełnomocników. W 1889 roku w Warszawie poznała Marię Konopnicką, która stała się jej partnerką życiową i pod wpływem której jeszcze mocniej zaangażowała się w działalność feministyczną. Od 1896 roku mieszkała we Lwowie, gdzie działała aktywnie na rzecz środowiska emancypacyjnego, walczyła o utworzenie gimnazjum żeńskiego we Lwowie. W 1908 roku podjęła próbę kandydowania do Sejmu Krajowego we Lwowie, jej kandydaturę odrzucono jednak, powołując się na względy formalne. Był to impuls do zintensyfikowania walki o prawa polityczne kobiet. Przemawiała na spotkaniu polskich sufrażystek z Józefem Piłsudskim, które potwierdziło nadanie Polkom praw wyborczych. Publikowała teksty w feministycznym magazynie „Ster”. Brała udział w obronie Lwowa i badaniu sytuacji polskich jeńców w niewoli ukraińskiej.
W grudniu 1918 roku została wybrana Przewodniczącą Zarządu Ligi Kobiet.
Maria Dulębianka zmarła 7 marca 1919 roku we Lwowie. Została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim. Jej pogrzeb stał się manifestacją patriotyczną, ale też społeczną – w kondukcie żałobnym szły kobiety, również samotne matki, podopieczne schronisk i ochronek.
Więcej informacji na temat Marii Dulębianki można znaleźć tutaj:
Wanda Gertz, pseud. „Lena”, „Kazik”
Wanda Gertz, córka Jana i Florentyny z Johnów, przyszła na świat 13 kwietnia 1896 roku w Warszawie. Niemieckie nazwisko było spadkiem po saksońskich przodkach von Schliss Gertzach, którzy w XVIII wieku przybyli z Saksonii na ziemie polskie wraz z dynastią Wettinów.
Działała aktywnie jako harcerka i członkini Konfederacji Polskiej. Była Majorem Wojska Polskiego, która swoją służbę wojskową rozpoczęła nietypowo, bo w przebraniu mężczyzny.
W 1915 roku zgłosiła się do służby w Legionach Polskich jako Kazimierz Żuchowicz. Do 1916 roku służyła w 1. Pułku Artylerii I Brygady Legionów. W czasie wojny z bolszewikami działała w Ochotniczej Legii Kobiet, gdzie zdobyła stopień podporucznika, w okresie międzywojennym działała zaś w Przysposobieniu Wojskowym Kobiet. W 1939 roku zaangażowała się w pracę konspiracyjną w Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej, gdzie była komendantką Oddziału AK „Dysk” (Dywersja i Sabotaż Kobiet).
Nie bała się typowo męskich zadań, które wykonywała ze zdwojoną energią. Chcąc wykazać swoją równość, czy to w zapasach, gdzie trzeba było wykazać się sprawnością fizyczną, czy odwagą w walkach z przeciwną grupą bawiących się, wpadła w tak wielki zapał bojowy, że niejednokrotnie przeciwnicy musieli rejterować z placu boju.
Niewiele wiadomo o życiu prywatnym Wandy. Praca dla ojczyzny zdawała się pochłaniać ją bez reszty.
Po zakończeniu działań wojennych Wanda Gertz z podległymi jej wilniankami została skierowana do opuszczonego przez oddziały sowieckie Łukowa. W mieście pełniły służbę wartowniczą, a po okolicznych lasach wyszukiwały maruderów i dezerterów sowieckich.
Dla Wandy Gertz koniec wojny i służby mundurowej oznaczał początek normalnego życia, którego do tej pory nie znała. Miała 25 lat i stopień porucznika oraz duże doświadczenie wojskowe. Zarówno jako prosty żołnierz na froncie, jak i dowódca oddziału. Nie znała tylko zwyczajnego życia, nie miała rodziny ani cywilnego zawodu.
Zmarła na emigracji, w Londynie, w 1959 r. Prochy jej sprowadzono do Warszawy i pochowano na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Więcej szczegółów dotyczących bogatego życiorysu Wandy Gertz można znaleźć tu:
Wanda Krahelska, pseud. „Alina”
Jedna z najbardziej znanych członkiń Organizacji Bojowej PPS. Urodziła się 15 grudnia 1886 r. w Sawejkach a zmarła 5 lutego 1968 r.w Warszawie. Była córką bogatego ziemianina i powstańca styczniowego. Miała troje rodzeństwa: Jadwigę, Marię i Jana. Wraz ze starszą siostrą Marią, która ukończyła pensję żeńską Jadwigi Sikorskiej w Warszawie, w 1902 r. prowadziła w rodzinnym majątku Mazurki tajną, polską szkołę dla dzieci. W 1903 r. ukończyła podobnie jak siostra pensję Jadwigi Sikorskiej w Warszawie, po czym przez krótki czas zajmowała się gospodarstwem domowym.
Od 1904 r. okresowo bywała w Warszawie, gdzie przygotowywała się do studiów w Szkole Sztuk Pięknych. Poprzez narzeczonego Mieczysława Roubę, członka Organizacji Bojowej PPS, znalazła się w środowisku socjalistów i wstąpiła do PPS. Zajmowała się przewozem „bibuły” na prowincję. W swoim majątku zorganizowała drukarnię dla białoruskich socjalistów
Po aresztowaniu i samobójczej śmierci narzeczonego zgłosiła się do oddziałów bojowych. Była zaangażowana w plan przygotowania zamachu na generała-gubernatora warszawskiego Gierogija Skałona. Krahelska wraz z koleżanką Zofią Owczarkówną rzuciła z balkonu trzy bomby, z których dwie eksplodowały raniąc tylko eskortę Skałona. Uczestniczki zamachu wybiegły z mieszkania, a kiedy znalazły się na ulicy, wsiadły do dorożki. Ucieczka udała się wskutek olbrzymiego zamieszania. Uniknęła aresztowania. Uciekła do Galicji, gdzie zawarła fikcyjne małżeństwo z Adamem Dobrodzickim, które uchroniło ją przed deportacją do Królestwa Polskiego i procesem przed rosyjskim sądem. W Galicji wycofała się z polityki, zajmując się studiami artystycznymi. W czasie I wojny światowej działała w Naczelnym Komitecie Narodowym w Galicji oraz w PPS. W II RP była zaangażowana społecznie, w czasie wojny wraz z Zofią Kossak-Szczucką tworzyła Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom „Żegota”. Zmarła w 1968 roku.
Więcej informacji o Wandzie Krahelskiej można znaleźć tutaj:
Stanisława Filipina Demetraki-Paleolog, pseud. „Zofia”, „Łucka”, „Monika”
Urodziła się 4 maja 1892 r. w Rumnie. Na kartach historii zapisała się jako działaczka niepodległościowa, uczestniczka czterech wojen, podpułkownik Wojska Polskiego RP, komisarz Policji Państwowej, kapitan czasu wojny w ramach Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej oraz minister w rządzie Antoniego Pająka.
Uczyła się w lwowskiej pensji dla dziewcząt sióstr sakramentek, a następnie studiowała w Akademii Handlowej we Lwowie. Podczas I wojny światowej działała w Polskiej Organizacji Wojskowej.
Wzięła udział w obronie Lwowa w trakcie wojny polsko-ukraińskiej, w listopadzie 1918 r. wstępując do Straży Obywatelskiej służyła w stopniu kaprala. Pracowała jako sanitariuszka. Odbywając służbę kurierki została ranna podczas próby przejścia przez front. W grudniu 1918 r. wstąpiła do Milicji Obywatelskiej, następnie do Ochotniczej Legii Kobiet.
W latach 1922-1924 pracowała na stanowisku urzędniczym, zaś w 1925 r. wstąpiła do Policji Polskiej i kierowała w niej Policją Kobiecą. Została awansowana do stopnia aspiranta do stopnia komisarza. Pełniła stanowisko kierownika sanitarno-obyczajowej VI brygady Urzędu Śledczego zajmującej się zwalczaniem nierządu i handlu żywym towarem. Na początku 1930 r. weszła w skład komitetu organizacyjnego mającego na celu ratowanie dzieci moralnie zaniedbanych.
Po wojnie, 10 sierpnia 1946 r., w obliczu zagrożenia aresztowaniem wyjechała z Polski. 12 września tego roku została przyjęta do 2 Korpusu Polskiego we Włoszech i zweryfikowana w stopniu majora. Następnie przeniosła się do Wielkiej Brytanii i osiadła w Londynie. 15 października 1954 r. roku Prezydent RP August Zaleski powołał ją na członka drugiego składu Sądu Obywatelskiego w Londynie. W październiku 1955 r. została ministrem w pierwszym rządzie Antoniego Pająka władz RP na uchodźstwie. W 1957 r. ukazała się książka autorstwa Stanisławy Paleolog pt. „The Women Police in Poland 1925–1939”. Do końca życia pozostała w stopniu podpułkownika. Zmarła 3 grudnia 1968 roku.
Więcej informacji o Stanisławie Paleolog znajdziesz tutaj:
Wanda Izabela Pełczyńska, pseud. „Brzeziewiczówna”, „Makryna”
Urodziła się 6 stycznia 1894 r. w Portoryko. Ukończyła prywatną szkołę średnią M. Łojki i Kursy Pedagogiczne Jana Miłkowskiego w Warszawie, zaś w latach 1912–1914 odbyła studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim.
W czasie studiów należała do „Zarzewia” oraz Polskich Drużyn Strzeleckich, w których ukończyła kurs podoficerski, W 1914 r. była komendantką żeńskiego oddziału sanitarnego PDS. Była członkinią „Znicza” i Legii Niepodległości, w tej ostatniej była członkinią kierownictwa w Warszawie. Uczestniczyła także w pracach tajnego skautingu.
Po wybuchu I wojny światowej od 1914 r. roku była kurierką I Brygady Legionów Polskich do kierownictwa Polskiej Organizacji Wojskowej w Warszawie. Zorganizowała i przez trzy lata przewodziła kieleckim kołem Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego.
W historii zapisała się jako uczestniczka wojny polsko-bolszewickiej. W 1919 roku była komendantką kurierek Frontu Litewsko-Białoruskiego, następnie komendantką główną Wydziału Instruktorek Oświatowych przy Naczelnym Dowództwie Armii. Po 1920 roku pracowała jako nauczycielka, redaktorka naczelną „Bluszczu”, „Kobiety Współczesnej” oraz współredagowała „Młodą Matkę”.
Od 1932 roku mieszkała z mężem w Wilnie. Była członkinią zarządu sekcji polskiej FIDAC, członkinią zarządu Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny. Politycznie była związana z BBWR. W 1934 roku była matką chrzestną polskiego transatlantyka MS Piłsudski, bliźniaczego statku MS Batorego. W wyborach parlamentarnych w 1935 roku została wybrana do Sejmu IV kadencji.
Podczas II wojny światowej od przełomu lat 1939/1940 była związana ze ZWZ w Wilnie. Udzielała się w tajnej prasie, opiece społecznej i w komórce „legalizacji” – pracowała przy wytwarzaniu fałszywych dokumentów. Po okupacji Litwy przez Armię Czerwoną została w lipcu 1940 r. aresztowana przez NKWD. Więziona była na Łukiszkach. Po wyjściu pracowała w Biurze Informacji i Propagandy Armii Krajowej. W czasie Powstania Warszawskiego opiekowała się rannymi na trasie Warszawa-Milanówek.
Od stycznia do marca 1945 r. stała na czele komórki opieki nad rodzinami żołnierzy AK. Od jesieni 1945 r. wraz z mężem zamieszkała w Londynie. Była organizatorką i pierwszą przewodniczącą Zjednoczenia Polek na Emigracji. Wspólnie z mężem prowadziła dom dla zasłużonych Polaków „Antokol” koło Londynu.
Po śmierci, 5 września 1976 r. Wanda Pełczyńska została pochowana na cmentarzu Gunnersbury w Londynie. W listopadzie 1995 roku prochy jej zostały przeniesione do kwatery na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Więcej o Wandzie Pełczyńskiej można poczytać tutaj:
Aleksandra Piłsudska z d. Szczerbińska, towarzyszka „Ola”
Nigdy nie akceptowała tradycyjnie przypisanej kobiecie wyłącznej roli żony i matki, nie godziła się z przekonaniem, że pozycję kobiety determinuje kuchnia i kościół. Aleksandra Szczerbińska, urodzona 12 grudnia 1882 roku w Suwałkach, szybko została osierocona. Gdy miała dwanaście lat, zmarła jej matka, dwa lata potem – ojciec. Wychowywana była przez babkę Karoliną Zahorską, żarliwą patriotkę. Od najmłodszych lat ambitnie realizowała swoje plany. Uczyła się w gimnazjum w Suwałkach, po przeprowadzce do Warszawy skończyła szkołę handlową Józefy Siemiradzkiej, podjęła studia na konspiracyjnym Uniwersytecie Latającym. W roku 1903 podjęła pracę urzędniczą w jednej z fabryk na Woli.
Była niezwykle samodzielna. Miała postępowe poglądy. Z jednej strony nie godziła się na Polskę pod rozbiorami, z drugiej marzyła o pełnym uprawnieniu kobiet w wolnej już Polsce. Radykalne przekonania przywiodły ją do Polskiej Partii Socjalistycznej, do której wstąpiła w roku 1904. Dwa lata później poznała Józefa Piłsudskiego, którego w przyszłości poślubi.
Była bardzo aktywna w działalności konspiracyjnej, wykazując się wielokrotnie brawurową odwagą. Szmuglowała zakazane książki i ulotki, ale także broń i amunicję. Wyróżniała się przy tym sprytem i pomysłowością. W roku 1907 została przez władze carskie aresztowana, zwolniono ją z braku dowodów. Z Warszawy przez Kijów trafiła do Lwowa, gdzie poza pracą urzędniczki działała w Związku Strzeleckim. 26 września 1908 roku wzięła udział w akcji Organizacji Bojowej PPS na stacji kolejowej pod Bezdanami w okolicach Wilna. W napadzie na rosyjski pociąg pocztowy jadący do Petersburga z pieniędzmi, oddział bojowców zdobył majątek, dzięki któremu można było sfinansować powstający w Galicji Związek Walki Czynnej.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej wstąpiła do Legionów Polskich, a po ich rozwiązaniu działała w konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej, w 1915 r. została aresztowana i osadzona w obozie internowanych w Szczypiornie koło Kalisza, skąd zwolniono ją w listopadzie 1916 roku.
Po odzyskaniu przez Polskę upragnionej niepodległości Aleksandra Piłsudska zaprzestała działalności politycznej. Nie wycofała się jednak całkiem z życia publicznego odrodzonej Ojczyzny. Odzyskanie niepodległości pozwoliło Piłsudskiej oddać się równie bliskim jej sercu kwestiom społecznym, zainteresowanie którymi również odziedziczyła po nieżyjącej już wówczas babci. Aktywność społeczna i charytatywna Aleksandry przejawiała się na wielu polach. Pomagała kombatantom, przewodniczyła Unii Obrończyń Ojczyzny, zasiadała w zarządzie organizacji „Osiedle” i „Nowy Dom” wspierała bezdomnych i bezrobotnych, z myślą o dzieciach założyła także „Opiekę” oraz przewodniczyła „Rodzinie Wojskowej”, organizując przedszkola i dzieci dla wojskowych. W roku 1926 weszła w skład kapituły Orderu Virtuti Militari.
Po zakończeniu II wojny światowej Piłsudska zaangażowała się w działalność polskiej emigracji politycznej, czynnie uczestnicząc w pracach Ligi Niepodległej Polski oraz Instytutu Józefa Piłsudskiego, nieustannie utrzymywała również ożywione kontakty korespondencyjne z Ojczyzną. Zmarła w 31 marca 1963 r. w Londynie. W 1992 r. jej prochy złożono na warszawskich Powązkach.
Więcej informacji o Aleksandrze Piłsudskiej można zaleźć tutaj:
http://blog.polona.pl/2019/12/aleksandra-pilsudska-sufrazystka-rewolucjonistka-zona-marszalka/
Zofia Sokolnicka
Zofia Sokolnicka, córka Stanisława, właściciela dóbr pod Częstochową i Stanisławy z Moszczeńskich urodziła się 15 maja 1878 roku w Krakowie. Dorastała w rodzinnym majątku Orzeszkowo niedaleko Środy Wielkopolskiej. Miała dwie siostry: Marię i Lucynę Ukończyła Wyższą Szkolę Żeńską Anny i Anastazji Danysz w Poznaniu, a następnie uzupełniała wykształcenie na studiach humanistycznych i muzycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.
Uznawana jest za przedstawicielkę wielkopolskiej pracy u podstaw. Podjęła pracę w stowarzyszeniu kobiecym „Warta”, którego zadaniem było prowadzenie tajnego nauczania języka polskiego oraz historii jak również rozpowszechnianie polskich książek. Była współautorką podręcznika dla nauczycielek: Jak uczyć dzieci czytać i pisać po polsku. Wraz z księdzem K. Malińskim stała na czele Towarzystwa Opieki Rodzicielskiej, które spełniało w czasie zaborów rolę tajnego kuratorium szkolnictwa polskiego, umożliwiającego utrzymanie szkół elementarnych i średnich oraz organizowanie kursów dla uczniów i studentów. Organizowała też kolonie wakacyjne dla dzieci i młodzieży.
Zofia Sokolnicka była współzałożycielką organizacji oświatowych i narodowych: Straż Polski, Lutni, Znicza, Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Towarzystwa Pedagogicznego, Zjednoczenia Polskich Kobiecych Towarzystw Oświatowych, Gościny, TCL i Czytelni dla Kobiet. W 1913 r. przyczyniła się do powołania Towarzystwa Wykładów Naukowych, które organizowało wykłady polskich naukowców w Poznaniu, Gnieźnie i Inowrocławiu. Należała do aktywnych członków, założonego w 1905 r., stowarzyszenia „Straż”; pracowała w jego sekcji kulturowej. Od 1903 r. była członkiem Ligi Narodowej. Organizowała na terenie Wielkopolski tajne koła Związku Młodzieży Polskiej „Zet” oraz Towarzystwa Tomasza Zana, skupiające młodzież akademicką
i gimnazjalną, przygotowujące przyszłych działaczy politycznych.
W czasie I wojny światowej pełniła funkcję emisariuszki między Polakami w zaborze niemieckim a Centralną Agencją Polską w Lozannie i Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu. Członkini Naczelnej Rady Ludowej i Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Od 1919 do 1927 roku była posłanką z ramienia endecji. Zmarła w Poznaniu 27 lutego 1927 r.w swoim mieszkaniu przy Ogrodowej, pochowana została na dawnym Cmentarzu Świętomarcińskim.
Więcej informacji o Zofii Sokolnickiej można przeczytać tutaj:
Maria Stanisława Wittek, pseud. „Mira, „Pani Maria”
Urodziła się w 1899 r. w Trębkach. Była członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, w ramach której ukończyła szkołę podoficerską i kurs wywiadowczy. W 1918 r. rozpoczęła studia matematyczne na uniwersytecie w Kijowie jako pierwsza kobieta w dziejach tej uczelni. W czasie wojny polsko-bolszewickiej kierowała wywiadem na terenie Kijowa, pełniła też funkcję kierownika Wydziału Wojskowego Komendy Naczelnej POW. Pod koniec 1919 r. wyjechała do Warszawy, gdzie została skierowana do służby w Ochotniczej Legii Kobiet, ukończyła wówczas także Szkołę Podchorążych w Warszawie.
Działała w Związku Strzeleckim. Była gorącą orędowniczką szkolenia kobiet do pomocniczej służby wojskowej. Pracowała w instytucjach o takim profilu, m.in. w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, była także komendantką Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Po wybuchu wojny w 1939 r. wyjechała do Lwowa. Tam brała udział w obronie miasta, po jego zajęciu powróciła do Warszawy, gdzie włączyła się w pracę konspiracyjną. W ramach Służby Zwycięstwu Polski zorganizowała komórkę kobiecą o kryptonimie „Spółdzielnia” (potem w ZWZ „Czytelnia”), przekształconą następnie w Wojskową Służbę Kobiet KG AK. Brała udział w powstaniu warszawskim.
Po wojnie nadal zajmowała się szkoleniem kobiet, m.in. w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Aresztowana za działalność akowską, została zwolniona po kilku miesiącach. Pracowała w kiosku „Ruchu”, działała w ruchu kombatanckim, zajmowała się dokumentowaniem zaangażowania kobiet w czasie II wojny światowej. Zmarła w Warszawie w 1997 r. Była pierwszą kobietą awansowaną na stopień generała brygady (w 1991 r.).
Za swoje zasługi została odznaczona m.in. orderem Virtuti Militari V kl. (dwukrotnie), Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych (dwukrotnie), Złotym Krzyżem Zasługi.
Więcej informacji o pierwszej kobiecie – generał w Wojsku Polskim przeczytasz tutaj:
Jadwiga Zarugiewicz (Zarugiewiczowa)
Jadwiga Zarugiewiczowa z domu Karczewska (córka Mikołaja i Petroneli z domu Bohosiewicz) urodziła się w Kutach 27 kwietnia 1879 roku. Pochodziła z rodziny Ormian polskich. W 1900 roku wyszła za mąż za Andrzeja Zarugiewicza, także polskiego Ormianina. W 1901 roku na świat przyszedł ich pierworodny syn Konstanty Zarugiewicz. Jadwiga i Andrzej doczekali się licznego potomstwa, w późniejszym czasie urodzili się Stefania, Wacław i Zofia.
Jadwiga była matką jednego z Orląt Lwowskich, uczestnika walk polsko – ukraińskich o Lwów, oraz wojny polsko-bolszewickiej – Konstantego Zarugiewicza. 19-letni Konstanty zginął 17 sierpnia 1920 roku w Bitwie pod Zadwórzem, zwanej Polskimi Termopilami. Rodzinie, mimo usilnych prób, nie udało się odnaleźć i zidentyfikować ciała Konstantego. Zapewne chłopiec, pochowany został w mogile zbiorowej. Z rozpaczy po śmierci pierworodnego syna, Jadwiga w ciągu jednej nocy, całkowicie osiwiała.
Konstanty jako bohater, został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, a także Krzyżem Niepodległości.
W 1925 roku społeczność lwowska postanowiła w wyjątkowy sposób uhonorować Jadwigę Zarugiewiczową. Kiedy zapadła decyzja o utworzeniu w Warszawie Grobu Nieznanego Żołnierza i ekshumacji zwłok bezimiennego żołnierza z Cmentarza Obrońców Lwowa, Jadwiga Zarugiewiczowa i Bronisława Widt zostały powołane do Komisji Ekshumacyjnej. 29 października 1925 roku w obecności komisji Zarugiewiczowa dokonała wyboru trumny z wydobytymi na cmentarzu zwłokami Nieznanego Obrońcy Lwowa. Po otwarciu trumny okazało się, że wybór padł na żołnierza bez szarży, z maciejówką (w pozostałych dwóch trumnach znajdowały się zwłoki sierżanta i kaprala). Był to znak, że wybrano ochotnika, bowiem żołnierze regularnego wojska nosili rogatywki. Lekarz dokonujący oględzin orzekł, że pochowany miał przestrzeloną głowę oraz nogę. Były to przesłanki pozwalające uznać, iż poległ na polu chwały, oddając życie za Ojczyznę.
Jadwiga Zarugiewiczowa zmarła w szpitalu w Suwałkach w 1968 r. i została pochowana na tamtejszym cmentarzu parafialnym. Wysiłkiem sekretarza Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Fundacji Ormiańskiej jej prochy zostały ekshumowane, a następnie przeniesiono na Cmentarz Wojskowy na Powązkach.
Więcej informacji o Symbolicznej Matce Grobu Nieznanego Żołnierza można znaleźć tutaj:
Opracowała:
Katarzyna Poznańska
Bibliografia:
Połącz z tłumaczem